Het mysterie van de ondertitelkaarten

(English translation below)

Mijn vader en ik vroegen ons al heel lang iets af. Mijn opa heeft samen met een paar anderen in 1955 in Amersfoort ziekenomroep Golfbreker Radio opgericht. Hij is daar tot zijn overlijden in 2011 bij betrokken geweest als technicus. Gedurende die jaren is er een tijd geweest dat er iemand binnen de omroep de beschikking had over ondertitelkaarten van de Nederlandse Televisie Stichting.

Deze kaarten werden in de jaren '60 van de vorige eeuw gebruikt om televisieuitzendingen te voorzien van ondertiteling. Waarschijnlijk werden die kaarten ergens in de jaren '70-'80 weggegooid, want er werden enorme hoeveelheden van deze kaarten mee naar huis genomen om te gebruiken als notitiebriefjes, boekenleggers, en kladpapier. (De achterkant van de kaarten is blanco.) Tot op de dag van vandaag vinden we ze af en toe nog tussen oude spullen, omdat mijn opa ze als een soort losbladige agenda gebruikte.

Hoe werden deze ondertitelkaarten gebruikt? Wat voor machine kon de kaarten weergeven op televisie? Op de kaarten staat IBM gedrukt, maar als je daar op internet naar zoekt, vind je alleen ponskaarten uit die tijd. Die lijken weliswaar qua formaat op de ondertitelkaarten, maar hebben een compleet andere functie. We kwamen er niet uit.

Om het mysterie van de kaarten op te lossen besloten we onze vragen voor te leggen aan Het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid in Hilversum. Het duurde even voordat er een reactie kwam, maar na een week kregen we een email terug met het antwoord: "We hebben in onze collectie meerdere apparaten daarover. Het is mogelijk deze te komen bekijken, ik maak daartoe graag een afspraak." Zo gezegd, zo gedaan.

Op de afgesproken datum werden we in Beeld & Geluid ontvangen door de beheerder van de collectie. Hij nam ons mee naar de kelder van het gebouw, waar de depots zijn gevestigd. We werden rondgeleid door vijf klimaatgestuurde depots die helemaal gevuld waren met oude televisiecamera's uit de jaren '60, de complete radiostudio van de KRO uit die tijd, kasten vol oude microfoons, de originele poppen van de Fabeltjeskrant, Loeki de Leeuw, een depot compleet gevuld met een collectie van de meest zeldzame oude radio's... Te veel om op te noemen. We keken onze ogen uit.

Helemaal achterin één van de depots stond waar wij voor kwamen: de ondertitelmachine! En als bonus: de originele typemachine waarmee de ondertitelkaarten werden voorzien van hun teksten.

De ondertitelmachine is een robuuste machine van staal, typerend voor de jaren '50-'60, en vervaardigd door het Duitse Fernseh GmbH. Het apparaat lijkt een beetje op een uit de kluiten gewassen geldtelmachine, maar dan wel met een krachtstroomaansluiting.

Aan de bovenkant gaat de stapel ondertitelkaarten het apparaat in. De kaarten worden van onderop de stapel één voor één door de draaiende delen van de machine gehaald en voor de camera gezet. De buizencamera geeft het beeld door naar de beeldmixer waar het beeld (zwarte letters op een witte achtergrond) waarschijnlijk negatief werd gemaakt (witte letters op een zwarte achtergrond), en over het beeld van de uitzending heen werd gezet (superponeren) waarbij het de zwarte achtergrond doorzichtig is geworden.

Hoe de synchroniteit tussen de ondertitelkaarten en de televisieuitzending geregeld werd is ons niet helemaal helder geworden, maar er zal ongetwijfeld nog een aansturingsapparaat nodig zijn geweest die de juiste timing aangaf. Er staan immers geen tijdcodes op de ondertitelkaarten.

Een leuke bijkomstigheid was de originele typemachine die werd gebruikt om de ondertitelkaarten te voorzien van tekst. Het gaat hier om een IBM Executive. Ik vermoed dat hij is gemodificeerd door Fernseh GmbH om hem geschikt te maken voor de ondertitelkaarten, getuige het type-plaatje dat op de typemachine aanwezig is.

Het was al met al een zeer interessant en verrassend bezoek aan Beeld & Geluid. We gingen met een voldaan, maar ook een nostalgisch gevoel weer op huis aan.

English translation:

My dad and I were wondering something for a very long time. My granddad and a couple of others founded hospital broadcaster union Golfbreker Radio in Amersfoort, The Netherlands in 1955. He was involved as a technician until his death in 2011. During those years, there was a time when someone within the union had access to subtitle cards from the Nederlandse Televisie Stichting.

These cards were used in the 1960s to subtitle television broadcasts. They were probably thrown away sometime in the 1970s-80s, as huge amounts of the subtitle cards were taken home to use as notepads, bookmarks, and scrap paper. (The back of the cards is blank.) To this day, we still occasionally find them among old stuff, as my grandfather used them as a kind of loose-leaf calendar.

How were these subtitle cards used? What kind of machine could display the cards on television? The cards have IBM printed on them, but if you search for it on the internet, you will only find punch cards from that era. While these are similar in format to the subtitle cards, they have a completely different function. We couldn't figure it out.

To solve the mystery of the cards, we decided to submit our questions to Het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid in Hilversum. It took some time for a response, but after a week we got an email back with an answer: "We have several devices in our collection about this. It is possible to come and see these, I would be happy to make an appointment." No sooner said than done.

On the agreed date, we were received at Beeld & Geluid by the manager of the collection. He took us to the basement of the building, where the depositories are located. We were shown around five climate-controlled depots completely filled with old television cameras from the 1960s, a complete radio studio console from that era, cabinets full of old microphones, original puppets of some children's series, a depot completely filled with a collection of the rarest old radios... Too much to mention. We feasted our eyes.

At the very back of one of the depots was what we came for: the subtitling machine! And as a bonus: the original typewriter used to provide the subtitle cards with their texts.

The subtitle machine is a robust machine made of steel, typical for the 1950s-60s, and manufactured by the German company Fernseh GmbH. The machine looks a bit like an oversized money counting machine, but with a high-voltage plug.

At the top, the stack of subtitle cards enters the device. From the bottom of the stack, the cards are passed one by one through the rotating parts of the machine and placed in front of the camera. The tube camera passes the image to the image mixer where the image (black letters on a white background) was probably made negative (white letters on a black background), and superimposed over the broadcast image where it made the black background transparent.

How the synchronisation between the subtitle cards and the television broadcast was arranged has not become entirely clear to us, but no doubt another control device indicating the correct timing will have been needed. After all, there are no time codes on the subtitle cards.

A nice touch was the original typewriter used to add text to the subtitle cards. The machine in question was an IBM Executive. I suspect it was modified by Fernseh GmbH to make it suitable for the subtitle cards, judging by the type plate present on the typewriter.

All in all, it was a very interesting and surprising visit to Beeld & Geluid. We returned home satisfied, but also with nostalgic feelings.

Subtitles Ondertiteling IBM Nederlandse Televisie Stichting Fernseh GmbH Golfbreker Radio Beeld en Geluid Subtitles Punchcards